Bản thảo một tiểu luận: GIÁ TRỊ CỦA NGHỀ THỦ CÔNG VÀ LÀNG NGHỀ (6)

b-4- Giá trị kinh tế từ di sản văn hóa phi vật thể nghề thủ công.
 
Có một thực tế, người thực hành nghề thủ công nước ta rất đông đảo, lên đến con số hơn chục triệu, nhưng sự đóng góp cho kinh tế quốc gia cũng như việc cải thiện đời sống cá nhân và phúc lợi công đồng còn khiêm tốn. Nếu so sánh với các nước châu Âu, ví dụ như nước Anh với chỉ 28.000 người làm nghề thủ công đã đạt doanh thu 3.4 tỷ bảng Anh (2014), thì ngành thủ công nước ta còn cần phải thay đổi nhiều hơn nữa.
 
Quay tơ, Làng nghề dêt lụa cổ Nam Định, ảnh TTXTDL Nam Định


Vì sao giá trị kinh tế của nghề thủ công nước ta thấp? Do việc định giá thấp hay do sản phẩm làm ra chưa thu hút được người mua? 15, 20 năm trước, mục tiêu của chủ trương chấn hưng và phát triển nghề thủ công và làng nghề chủ yếu nhấn mạnh đến việc thúc đẩy nhanh chóng việc tái lập và xây dựng các làng nghề mới cũng như giải quyết các vấn đề về việc làm, xóa đói giảm nghèo, cải thiện đời sống và tăng cường xuất khẩu; gần đây nhấn mạnh về bảo tồn văn hóa, bảo tồn di sản. Do tình hình hiện nay đã khác, nền kinh tế tri thức và kinh tế sáng tạo chi phối kinh tế thì ngoài những mục tiêu ấy, nghề thủ công truyền thống và làng nghề Việt Nam cần đặt ra hoặc điều chỉnh các mục tiêu như thế nào? Cách tiếp cận cũng như phương cách tiến hành, phát triển ra sao?
 
Chúng ta thường đọc các phân tích, đánh giá kinh tế nghề thủ công, nhất là phân tích giá cả và giá trị sản phẩm, từ trước đến nay vẫn theo cách duy nhất là tiếp cận và phân tích kinh tế “kinh điển”, nghĩa là dựa vào các bộ tiêu chí khoa học và khách quan (xem ví dụ ở bảng dưới). Trong khi khoảng 10 năm trước, trong cuộc hội thảo tại Festival gốm sứ Bình Dương, một thực tế thị trường mà tôi đã dẫn ra, rằng một bình gốm cao 50-70cm sản xuất tại Canada bán ở phòng trưng bày trong Viện bảo tàng lịch sử Canada có giá 5 – 6 ngàn USD, trong khi một cặp bình gốm trang trí cao 1,2m giá chỉ 4 triệu đồng (khoảng 200 USD). Lúc bấy giờ, một sản phẩm từ Việt Nam được bán tại thị trường Mỹ cao nhất chỉ gấp 13 lần thì nhà nhập khẩu đã có lời. Điều này cho thấy, giá của một sản phẩm thủ công mỹ nghệ được định giá không chỉ dựa vào các tiêu chí khách quan.
 
Tất cả nghệ nhân, thợ thủ công mỹ nghệ phần lớn thuộc về nền văn hóa truyền thống của các dân tộc. Kho tri thức truyền thống mà hàng triệu người lưu giữ, những kỹ năng điêu luyện, kinh nghiệm về vật liệu và chế tác mà họ có… là tài nguyên được xác nhận là vô giá. Nhưng tất cả những thứ đó lại là những gì tạo ra giá và do đó cũng có thể định giá được. Định giá bằng cách nào?
 
Nhiều năm tháng tiếp xúc với nghệ nhân, quan sát họ chế tác và kinh doanh, tôi thường tìm cách để trả lời những câu hỏi thường xuyên xuất hiện trong tâm trí. Không như khách du lịch, tôi muốn tìm trong sâu xa cội nguồn nghề nghiệp của họ, các giá trị văn hóa mà họ đang mang vác, hoặc họ đã học và sáng tạo ra những gì?...  Cũng có nhiều câu hỏi về nhận thức về nghề thủ công, về mức độ học hỏi kiến ​​thức và kỹ năng truyền thống của họ. Có những câu hỏi được trả lời khá dễ dàng nhưng những câu hỏi về khái niệm, ý tưởng, phát triển nghề tôi không nhận được các câu trả lời xác đáng và bao quát.
 
Trong nhiều lần thảo luận về việc thay đổi mẫu mã sản phẩm tại các cuộc trò chuyện với nghệ nhân tôi cũng không cảm nhận được sự sốt sắng hưởng ứng của nhiều người và câu trả lời dường như buông xuôi “còn có người đặt hàng thì vẫn tiếp tục sản xuất”. Vậy, nghề thủ công, sản xuất hàng thủ công tồn tại đến nay là do quy luật cung cầu?
 
Những người trong cuộc, tức là nghệ nhân và thợ thủ công, họ có trách nhiệm gì? Và những người ngoài cuộc, họ có vai trò gì đối với di sản văn hóa? Một vấn đề thường được đặt ra là, liệu việc bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể nghề thủ công truyền thống là công việc của Chính phù và các cấp chính quyền hay là của các hội, hiệp hội, cộng đồng hoặc người lao động cùng nghề? Nếu quy kết sự tồn tại của nghề thủ công truyền thống là do logic của thị trường thì sự đào thải sẽ xảy đến với những nghề hoặc những người lựa chọn nghề không còn thích hợp. Có nghiệt ngã quá mức với nghề thủ công truyền thống khi xã hội, bao gồm cả nhiều người hành nghề thủ công, các tổ chức đại diện cho họ là những người bàng quan, thụ động trước di sản? Câu hỏi này sẽ mở rộng hơn khi liên hệ đến những loại hình hoặc các biểu hiện di sản văn hóa phi vật thể khác đang trong tình trạng tương tự, nghĩa là tất cả cũng tuân theo theo quy luật của thị trường hoặc xã hội. Mấu chốt của biện pháp bảo tồn và phát triển ngành, nghề thủ công là ở củng cố chuỗi giá trị sản xuất và cung ứng hay là ở giá trị văn hóa, xã hội, kinh tế, bản sắc dân tộc, làm cho phù hợp với thời đại và phát triển bền vững?
 
Cần phải kích hoạt sức sống của di sản văn hóa phi vật thể là nhận thức chung nhưng làm thế nào để kích hoạt chúng lại là câu hỏi khó. Cung cấp nhiều tiền cho các chương trình tuyên truyền, quảng bá như mở chuyên mục trên báo, truyền hình, thực hiện các video clip, các bộ phim nhiều tập…Việc đó tốt nhưng như đã nói, nội dung lặp lại và chỉ phản ánh phần hình thức trong khi nghề thủ công truyền thống thống cũng như các di sản văn hóa phi vật thể nói chung trọng nôi dung ẩn bên trong, tính ẩn dụ hoặc ngầm chứa ý tưởng…
 
Dưới đây là một ví dụ từ Anh quốc. Một câu hỏi được đặt ra: tại sao giáo dục thủ công, nghệ thuật và thiết kế lại rất quan trọng đối với văn hóa, xã hội, nền kinh tế và chính chúng ta? TS. Lesley Butterworth, thuộc Hiệp hội Giáo dục Nghệ thuật và Thiết kế Quốc gia Vương quốc Anh (The National Society for Education in Art and Design) cho biết có vô số lý do, vô số ý nghĩa, khá phức tạp và khá tốn kém.
 
Nghệ thuật, thủ công và thiết kế như một chủ đề trong chương trình giảng dạy, được coi là một quyền lợi cho trẻ em và thanh niên trong giáo dục chính quy. Hình ảnh những đứa trẻ nhỏ hớn hở thúc cùi chỏ vào màu cơ bản và những người trẻ tuổi tham gia một cách có ý nghĩa trước một bức tranh nổi tiếng hoặc chủ động đứng sau ống kính máy ảnh diễn xuất câu chuyện lịch sử nhiều ấn tượng.
 
Những hình ảnh này hiện đang bị đe dọa đáng kể, và ở nhiều trường học sơn, lò nung, máy quay phim hiện đang bị bỏ hoang. Những gì đang xảy ra với các đối tượng dạy học của chúng ta: giáo viên, trẻ em và thanh niên của chúng ta và cuối cùng là đối với sự sáng tạo, văn hóa, hạnh phúc và thành công kinh tế của chúng ta là vấn đề cần giải thích.
 
Giáo dục thủ công đã mở ra cánh cửa cơ hội. Trong bối cảnh giáo dục, môn học này hỗ trợ sự phát triển cá nhân, xã hội, đạo đức, tinh thần, văn hóa và sáng tạo, đồng thời cho phép người học được trực tiếp tham gia và khám phá những trải nghiệm thị giác, xúc giác và các giác quan khác cũng như cách nhận biết và truyền đạt các ý tưởng và ý nghĩa. Những cơ hội này cho phép họ phát triển sự tự tin, năng lực, trí tưởng tượng và sự sáng tạo.
 
Thông qua những cơ hội này, họ học cách đánh giá các hình ảnh và đồ tạo tác qua các thời đại và các nền văn hóa, đồng thời hiểu được bối cảnh mà chúng được tạo ra. Kinh nghiệm về nghệ thuật, thủ công và thiết kế cho phép họ học cách phản ánh một cách phê bình tác phẩm của chính mình và của người khác. Họ học cách suy nghĩ và hành động như một nghệ nhân, nhà sản xuất và nhà thiết kế, làm việc một cách sáng tạo và thông minh. Họ phát triển khả năng đánh giá và tham gia vào nghệ thuật, thủ công và thiết kế với tư cách là những người tiêu dùng đồng thời là khán giả quan trọng và hiểu biết về vai trò của nó trong các ngành công nghiệp sáng tạo và văn hóa, hình thành và làm phong phú cuộc sống của họ.
 
Trong cuộc sống, “biết thế nào” quan trọng hơn “biết điều đó”. Nghệ thuật, thủ công và thiết kế giới thiệu cho người tham gia một loạt các kỹ năng trí tuệ và thực tiễn. Nó cho phép người học sử dụng và hiểu các thuộc tính của nhiều loại công cụ, máy móc, vật liệu và hệ thống. Nó cung cấp cho trẻ em, thanh niên và những người cơ hội học suốt đời, thường xuyên để suy nghĩ theo trí tưởng tượng và sáng tạo, đồng thời phát triển sự tự tin trong các môn học và kỹ năng sống khác.
 
Nghề thủ công có một vai trò quan trọng ở trung tâm của khoa học, công nghệ, kỹ thuật và toán học; chuyển STEM thành STEAM thúc đẩy sự sáng tạo, đổi mới và tăng trưởng kinh tế (ghi chú: STEM đại diện cho khoa học, công nghệ, kỹ thuật và toán học. “STEAM” vừa đại diện cho STEM vừa cùng với nghệ thuật, nhân văn, nghệ thuật ngôn ngữ, khiêu vũ, kịch, âm nhạc, nghệ thuật thị giác, thiết kế và phương tiện truyền thông mới... Leonardo Da Vinci đã cho chúng ta thấy tầm quan trọng của việc kết hợp khoa học và nghệ thuật để tạo ra những khám phá sáng tạo - NL).), hỗ trợ chính cho nghệ thuật, thủ công, thiết kế và dịch vụ các môn học, ngành và lĩnh vực khác. Nó cung cấp, giới thiệu về các nghề nghiệp tiềm năng trong nghệ thuật thị giác và các ngành công nghiệp truyền thông sáng tạo, di sản, văn hóa, kỹ thuật số và thiết kế, những lĩnh vực đang đóng góp đáng kể vào nền kinh tế và danh tiếng của Vương quốc Anh trên một nền tảng cạnh tranh đẳng cấp quốc tế. Nhiều người trẻ đến Vương quốc Anh để theo học các ngành này.
 
Nghệ thuật, thủ công và thiết kế liên quan đến việc đưa ra các đánh giá quan trọng dựa trên kiến ​​thức vững chắc về nhiều bối cảnh khác nhau; đánh giá về giá trị văn hóa, lịch sử văn hóa, thẩm mỹ, chất lượng, sự khéo léo và thể chất cho các mục đích khác nhau, đồng thời tạo cơ hội và tham gia vào các hoạt động giải trí có thể mang lại lợi ích suốt đời về sức khỏe, hạnh phúc và sự hài lòng trong cuộc sống. Nó làm phong phú thêm kinh nghiệm của trẻ em và những người trẻ tuổi về cuộc sống ở trường và đại học. Hầu hết trẻ em và thanh thiếu niên đều cảm thấy thú vị và có động lực, giúp phát triển thái độ tích cực đối với trường học và cuộc sống ngoài giáo dục.
 
Vượt ra ngoài trường học, đó là con đường sự nghiệp nổi lên từ thủ công, nghệ thuật và thiết kế thông qua giáo dục cao hơn và liên kết với thế giới bên ngoài của các ngành công nghiệp sáng tạo, văn hóa và kỹ thuật số và di sản đang bị hiểu lầm nghiêm trọng và những rào cản đối với những khát vọng, ngày càng thách thức đối với những người trẻ tuổi để vượt qua.
 
Nhìn vào số liệu mới nhất, được công bố vào ngày 26 tháng 1 năm 2016, các ngành công nghiệp sáng tạo hiện đóng góp 84,1 tỷ bảng Anh mỗi năm cho nền kinh tế Vương quốc Anh. Các ngành công nghiệp sáng tạo của Vương quốc Anh đã tăng 8,9% trong năm 2014, gần gấp đôi tỷ lệ tăng trưởng nền kinh tế Vương quốc Anh nói chung và tạo ra gần 9,6 triệu bảng mỗi giờ. Theo số liệu thống kê, năm 2016 được coi là một năm bom tấn khác đối với lĩnh vực âm nhạc, điện ảnh, trò chơi điện tử, truyền hình và xuất bản của Vương quốc Anh.
 
Vào năm 2013, Quỹ Xổ số Di sản đã công bố một nghiên cứu cho thấy du lịch dựa trên di sản hiện trị giá đến 26,4 tỷ bảng Anh cho nền kinh tế Vương quốc Anh và đang tăng lên. Các nhà sản xuất phim và thiết kế trò chơi, nhà bảo quản hàng dệt may và nhà thiết kế đồ bộ, họa sĩ hoạt hình và giám tuyển, họa sĩ minh họa và thợ kim hoàn, nhà tiếp thị và nhà thiết kế đồ họa, danh sách các nghề nghiệp tiềm năng và có giá trị vẫn tiếp tục thêm vào. Có lẽ cần phải làm rõ ràng hơn, ngoài sản phẩm còn có tính sáng tạo và linh hoạt trong suy nghĩ “out of the box (ngoài cái hộp)”, nghề thủ công giúp một sinh viên tốt nghiệp có thể được tuyển dụng dễ dàng.
 
Vậy với chủ đề chuẩn bị cho những người trẻ thành công của chúng ta, điều gì cản trở nó? Một số rào cản vẫn còn ở vị trí vững chắc, với những lỗi bao trùm là “hậu quả không mong muốn” của chính sách của chính phủ và sự pha trộn độc hại giữa thời gian, tiền bạc và thành kiến. Nghệ thuật thủ công và thiết kế đã từng không được chú trọng trong giáo dục và đào tạo. Chúng ta tước đoạt môn học này của trẻ em và những người trẻ tuổi khi kinh tế của chúng ta gặp nguy hiểm.
 
Trả lời câu hỏi trên của TS. Lesley Butterworth là trả lời về sự tác động của nghề thủ công cả khía cạnh kinh tế và xã hội, văn hóa, giáo dục… Nhưng rõ ràng, nghề thủ công ngày nay tác động sâu sắc đến sự phát triển của nền kinh tế tri thức và kinh tế sáng tạo.
 
(còn tiếp)
 
NGUYỄN LỰC

Bài có thể bạn quan tâm

0 Bình luận