Tiềm năng sáng tạo của nghề thủ công
 |
| Giá đở nến bằng tre |
VŨ QUỐC TUẤN
Chủ tịch Hội đồng Tư vấn –
Hiệp hội Làng nghề Việt Nam
Trong lịch sử dân tộc ta, nghề thủ công xuất hiện từ rất sớm và ngày càng phát triển, trở thành di sản văn hóa phi vật thể, góp phần quan trọng vào kho tàng văn hóa của làng nghề và của cả dân tộc. Cho đến nay, sức sáng tạo mạnh mẽ, vô tận của nghề thủ công đã trở thành tài sản và niềm tự hào của làng nghề nước ta. Trong tình hình đại dịch Covid-19 đang diễn biến phức tạp, việc phát huy sức sáng tạo này lại càng cần thiết để làng nghề thích nghi, tồn tại đồng thời chuẩn bị cho bước phát triển mới trong thời gian tới. Nghiên cứu về sức sáng tạo của nghề thủ công là một đề tài rất quan trọng song rất rộng, bài này chỉ gợi lên một số vấn đề để cùng trao đổi.
SÁNG TẠO KHÔNG NGỪNG THEO DÒNG LỊCH SỬ
Theo các kết quả nghiên cứu khảo cổ học, dân tộc ta đã trải qua những bước tiến hóa quan trọng trong chiều dài lịch sử dựng nước và giữ nước; trong tiến trình ấy, con người Việt đã biết dùng các công cụ chế tác từ nguyên liệu tại chỗ dùng cho lao động sản xuất và chống giặc, giữ nước; nghề thủ công bắt đầu ra đời từ đó.
Thời tiền sử được ghi nhận từ thời đại Đồ đá cũ mà điển hình là Văn hóa Tràng An (23.000 – 1.000 năm trước Công nguyên) đến thời đại Đồ đá mới, điển hình là Văn hóa Hòa Bình (12.000 – 10.000 năm TCN), thời đại Đồ đồng đá, có Văn hóa Hạ Long (3.000 – 1.500 năm TCN), thời đại Đồ đồng với Văn hóa Gò Mun (1.000 – 600 năm TCN), thời đại Đồ sắt với Văn hóa Sa Huỳnh (1.000 – 200 năm TCN), Văn hóa Đông Sơn (800 – 200 năm TCN) và Văn hóa Ốc Eo (630 – 1 năm TCN). Qua các thời đại đó, có thể thấy nghề thủ công đã xuất hiện từ khi người Việt biết đẽo, gọt, mài, dũa các miếng đá thành dụng cụ trong đời sống, rồi tiến dần lên làm ra những công cụ bằng sắt, đồng dùng trong sinh hoạt, những vũ khí chống ngoại xâm. Con người cũng tiến lên làm đẹp cho mình bằng những sản phẩm đeo vào tay, vào cổ, v.v… ngay từ thời văn hóa Phùng Nguyên (cách đây gần 4.000 đến 3.500 năm). Đến thời Gò Mun (thời đại Đồng Thau), nhiều công cụ sinh hoạt được đúc bằng thau phát triển. Thời kỳ Đồ sắt mà tiêu biểu là Văn hóa Đông Sơn đã khẳng định sự phát triển của nghề đúc đồng, nổi bật là các trống đồng Đông Sơn, với quy mô đồ sộ, hình dáng cân đối, hài hoà thể hiện một trình độ rất cao về kỹ năng và nghệ thuật, đặc biệt là những hoa văn phong phú được khắc họa, miêu tả chân thật đời sống của con người thời kỳ dựng nước. Đến thời kỳ Lý, Trần (thế kỷ X – XV), nghề thủ công phát triển rực rỡ, cực thịnh với sự phát triển của nghề gốm, từ những vật liệu xây dựng, công cụ lao động, dụng cụ để chứa đựng, đun nấu, ăn uống tiến đến những sản phẩm trang trí, những tác phẩm có giá trị mỹ thuật ngày càng cao, nghề gốm đã thành một nghệ thuật tạo hình riêng biệt, phong phú với nhiều loại men gốm đẹp, quý hiếm, để lại cho đời sau những kiểu dáng sáng tạo, sắc men và hoa văn độc đáo.
Nhìn lại quá khứ, chính nghề thủ công, bằng kỹ năng biến các loại nguyên liệu (đá, đồng, sắt, xương, gỗ...) thành công cụ sản xuất, hàng tiêu dùng, vật liệu cho xây dựng... đã tạo ra sự phát triển của nhân loại. Điều đó giải thích vì sao các thời kỳ lịch sử của nhân loại đã được đặt tên theo các nguyên liệu được sử dụng trong sản xuất, ví dụ như những thời kỳ đồ đá, đồ đồng, đồ sắt... Kho tàng về nghề thủ công đó đã lưu truyền cho đến ngày nay; càng sử dụng, kho tàng đó càng lớn thêm. Ở Châu Âu, người ta gọi sản phẩm thủ công mỹ nghệ, đặc biệt là gốm sứ là trí nhớ hoặc là ký ức của tương lai, có nghĩa là sản phẩm thủ công mỹ nghệ phản ánh xã hội đương thời và lưu lại cho đời sau. Vì vậy sản phẩm gốm sứ đã, đang và sẽ hấp thụ hơi thở và nói tiếng nói của cuộc sống theo dòng lịch sử, không chỉ hấp dẫn cao về mặt nghệ thuật, làm mê hoặc người dân trong nước và cả bạn bè trên thế giới.
Qua phần trình bày trên đây, có thể khái quát một số điểm về giá trị sáng tạo của nghề thủ công nước ta như sau.
Một là, nghề thủ công là vốn quý, một di sản văn hóa phi vật thể của dân tộc. Qua hàng nghìn năm, nhiều nghề thủ công truyền thống không những được duy trì mà còn phát triển cho đến nay, với các nghề tiêu biểu như: sơn mài, gốm sứ, vàng bạc, thêu ren, mây tre đan, cói, dệt, giấy, tranh dân gian, gỗ, đá… tạo nên nền văn hóa nghề với những bản sắc riêng biệt, đặc trưng góp phần quan trọng trong nền văn hóa phong phú, đa dạng của dân tộc. Những sản phẩm này không chỉ thuần túy chứa đựng giá trị sử dụng mà còn là sản phẩm văn hóa mang giá trị văn hóa và nghệ thuật, phương tiện chuyển tải văn hoá dân tộc Việt Nam ra thế giới (hàng thủ công mỹ nghệ nước ta đã bán được tại 163 quốc gia và vùng lãnh thổ).
Hai là, nghề thủ công nước ta có sức sáng tạo rất mạnh mẽ. Sức sáng tạo này bắt nguồn từ khối óc, trái tim mang sẵn vốn tinh hoa của dân tộc với đôi bàn tay khéo léo của nghệ nhân, thợ thủ công. Nếu như sức sáng tạo của con người là vô tận, thì nghề thủ công cũng mang trong mình bản chất sáng tạo không giới hạn, đặc biệt là ngày nay với lớp nghệ nhân trẻ tuổi được đào tạo bài bản. Đã và đang xuất hiện nhiều sản phẩm mới sản xuất bằng những nguyên liệu địa phương lâu nay chưa nghĩ đến. Đó là những sản phẩm ngày càng tiếp cận với công nghệ mới có giá trị cao về kỹ thuật và mỹ thuật, với ý chí tiếp nối truyền thống của cha, ông, đam mê với nghề mà người thợ thủ công nước ta không ngừng sáng tạo nên.
Ba là, nghề thủ công gắn bó với truyền thống văn hóa, đặc điểm kinh tế - xã hội mỗi địa phương, do đó công nghệ, kỹ thuật chế tác thường mang đặc trưng của các vùng, miền, thậm chí của từng nghệ nhân. Có thể thấy gốm sứ Bát Tràng (Hà Nội) khác gốm Thổ Hà (Bắc Ninh) và gốm của nhiều địa phương khác. Đặc biệt là nghề gốm người Chăm (Bàu Trúc - Ninh Thuận), với kỹ thuật không dùng bàn xoay và không dùng lò đốt, mà nung lộ thiên bằng rơm, rạ, củi. Hoặc như nghề tạc tượng bằng gỗ, bằng đá, mỗi sản phẩm hầu như độc bản, mang dấu ấn sáng tạo của mỗi nghệ nhân, không tượng nào giống tượng nào.
MỞ RỘNG KHÔNG GIAN SÁNG TẠO CHO NGHỀ THỦ CÔNG
Không gian sáng tạo cho nghề thủ công là môi trường hỗ trợ quá trình sáng tạo, nơi người thợ thủ công được tạo điều kiện đầy đủ về tinh thần và vật chất, nơi họ cảm thấy thoải mái, được thúc đẩy, truyền cảm hứng, nảy nở ý tưởng mới và làm việc theo phong cách họ ưa thích. Mỗi làng nghề, mỗi hộ kinh doanh là một không gian khơi nguồn sáng tạo, do đó cần sự đầu tư trang thiết bị và nguồn lực cần thiết bao gồm cả giáo dục, đào tạo, là những điều kiện cần thiết để phát huy và nâng cao năng lực sáng tạo của nghệ nhân, thợ thủ công. Đại dịch Covid-19 gây cho chúng ta nhiều khó khăn, song cũng thúc đẩy làng nghề phát huy sáng tạo, để vượt qua khó khăn, tiếp tục phát triển lên một tầm cao mới. Dưới đây, xin nêu lên một số gợi ý để làng nghề cùng tham khảo.
 |
| Giá đở nến bằng đồng thau. |
Một là, phát huy bản chất sáng tạo của nghề thủ công. Nghề thủ công là một nghề sáng tạo, sáng tạo không ngừng. Trong thời đại mới, rất cần tư duy mới với những đột phá mới, sáng tạo mới; mỗi nghệ nhân cần có ý chí vượt lên chính mình bằng trí tuệ, tài năng sáng tạo của mình. Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Lực, trong Tiểu luận “Giá trị của nghề thủ công và làng nghề”, nghề thủ công đã được nhiều học giả trên thế giới xếp vào “Nền Kinh tế da cam” - nền kinh tế sáng tạo từ năm 2011. Thuật ngữ này được đặt ra bởi nhà văn người Anh John Howkins, được Liên hợp quốc chấp thuận, đề cập mọi thứ được phát triển thông qua sự sáng tạo và cảm hứng của mọi người để trở thành các sản phẩm hoặc dịch vụ. Màu da cam được dùng vì đây là màu gắn liền với tuổi trẻ và hạnh phúc. Với chúng ta, những sản phẩm thủ công mỹ nghệ ngày càng đẹp hơn, tinh xảo hơn, với giá trị thẩm mỹ ngày càng cao, không chỉ phục vụ nhu cầu của cuộc sống hằng ngày, mà còn là những sản phẩm trang trí, thỏa mãn nhu cầu văn hóa tinh thần của khách hàng, kể cả khách hàng nước ngoài, góp phần quảng bá văn hóa Việt ra thế giới.
Hai là, bảo vệ môi trường. Nghề thủ công phát triển dựa trên nguồn nguyên vật liệu sắn có tại địa phương, đó là đất, gỗ, mây tre, v.v…nguồn nguyên liệu dồi dào và thuận tiện cho trí sáng tạo và bàn tay khéo léo của nghệ nhân làm ra những sản phẩm mới về ý tưởng và kỹ thuật, từ những sản phẩm tạo hình đơn giản, thô sơ tiến đến những sản phẩm mỹ thuật cao cấp. Trong xu hướng tiêu dùng ngày nay, các sản phẩm thủ công mỹ nghệ của làng nghề ngày càng cần được quan tâm hơn về các vấn đề liên quan đến môi trường và xã hội, đặc biệt là các vấn đề liên quan đến nguồn gốc và tính hợp pháp của nguyên liệu sử dụng, đến an toàn và sức khỏe, sản xuất sạch thân thiện với môi trường…Vì vậy, các sản phẩm thủ công mỹ nghệ làng nghề cần đăng ký thương hiệu, ghi nhãn nguồn gốc xuất sứ QRcode, v.v… chứng minh những vấn đề nói trên, tạo thuận lợi trong thương mại điện tử.
Ba là, phát hiện và tôn vinh. Trong thực tế, qua các phương tiện thông tin đại chúng, hằng ngày, chúng ta có những thông tin rất quý giá rất đáng hoan nghênh. Đó là những bức tranh tạo nên bằng cát, bằng lá bàng, bằng vải vụn, giấy màu, lá tre, v.v… có giá trị mỹ thuật cao. Đó cũng là những đồ gỗ nội thất với những kiểu dáng phong phú phù hợp với nhu cầu khi làm việc tại nhà thời Covid-19 đang được khách hàng châu Âu ưa chuộng. Khó có thể kể hết những sáng tạo nảy nở trong thực tiễn, nhất là từ những nghệ nhân trẻ tuổi đang độ xung sức. Vấn đề đặt ra cho các cơ quan chức năng nhà nước, các tổ chức xã hội là kịp thời phát hiện, trân trọng từng sáng kiến, thống kê, lưu giữ, tổ chức phát huy bằng nhiều hình thức. Các cuộc tôn vinh sản phẩm tinh hoa thủ công mỹ nghệ cần được tổ chức đúng mục tiêu khuyến khích sáng tạo, tránh tệ nạn mua – bán danh hiệu. Cần khuyến khích thành lập các bảo tàng, nhà truyền thống. Theo Báo Kinh tế đô thị ngày 12/5/2021, Hà Nội đang xây dựng kế hoạch phát triển Trung tâm Bảo tồn nghề gốm tại xã Bát Tràng, tiến tới xây dựng thành Trung tâm Bảo tồn, phát triển sản phẩm gốm quốc gia; có thể coi đây là một tín hiệu đáng mừng. Cũng rất nên phát triển các câu lạc bộ nghệ nhân nghề thủ công, coi dây là nơi nuôi dưỡng, ươm mầm và thúc đẩy sáng tạo của họ và do họ cùng xây dựng; đối với lớp nghệ nhân trẻ tuổi, đây là nơi họ rèn luyện, phát triển và khẳng định tài năng, tiếp nối mạch nguồn sáng tạo của thế hệ đi trước.
Bốn là, hội nhập quốc tế. Cần tạo điều kiện rộng rãi để nghệ nhân, thợ thủ công nước ta tiếp cận kịp thời những thành tựu của nghề thủ công thế giới, qua đó cùng giao lưu, tiếp thu cái mới và đóng góp vào kho tàng nghề thủ công đang được thế giới tôn vinh. Theo Báo Thanh niên ngày 9/6/2021, Viện Văn hóa nghệ thuật quốc gia đã tham gia dự án xây dựng nền tảng chia sẻ thông tin về di sản văn hóa phi vật thể khu vực châu Á - Thái Bình Dương. Dự án này sẽ giúp kết nối và chia sẻ nhiều dữ liệu, nội dung về di sản văn hóa phi vật thể của Việt Nam trong đó có di sản thủ công nghiệp với các quốc gia thành viên ở khu vực, qua đó, quảng bá hình ảnh di sản nước ta ra thế giới, đồng thời là cơ hội tốt để số hóa hệ thống các thông tin, tư liệu di sản trong nước. Các cơ quan, tổ chức hữu quan cần hướng dẫn cụ thể các cơ sở để tranh thủ cơ hội, thực hiện có hiệu quả.
Tóm lại, lịch sử dân tộc ta đã chứng minh tiềm năng sáng tạo của nghề thủ công nước ta là vô cùng to lớn, xứng đáng là di sản văn hóa phi vật thể của đất nước; sức sáng tạo ấy đã không ngừng phát triển, ngày càng đạt những đỉnh cao mới; đó là di sản quý báu, niềm tự hào của làng nghề chúng ta. Ngày nay, Đại dịch Covid-19 diễn biến phức tạp, thì nhiệm vụ phát huy tiềm năng sáng tạo của nghề thủ công lại càng cần các cơ quan, tổ chức xã hội liên quan như Hiệp hội Làng nghề Việt Nam quan tâm thực hiện, với sứ mệnh bảo tồn và phát huy văn hóa làng nghề, góp phần có ý nghĩa vào nền văn hóa dân tộc phong phú, đa dạng của nước ta.
(Đã đăng Tạp chí Làng nghề Việt Nam,
số 29 (63) ra ngày 16/7/2021)
0 Bình luận