Trong bối cảnh khó khăn chung bởi dịch Covid-19, các cơ sở sản xuất tại làng gốm cổ Bát Tràng tập trung nâng cao tay nghề, tạo ra các sản phẩm và áp dụng khoa học kỹ thuật tiên tiến để mở rộng quy mô sản xuất.

        

       VŨ QUỐC TUẤN 

Chủ tịch Hội đồng Tư vấn – 

Hiệp hội Làng nghề Việt Nam 

Thời gian gần đây, do tác động của đại dịch Covid-19, nhiều lao động các khu công nghiệp miền Đông Nam Bộ đã trở về địa phương; một số sẽ trở lại nơi làm việc nhưng cũng có một số ở lại quê hương. Đây là một cơ hội mới để các làng nghề chúng ta phát triển thêm nghề, làng nghề, đồng thời cũng là dịp để  suy nghĩ về những vấn đề cơ bản trong phân công lao động xã hội nước ta.

 

DỊCH CHUYỂN LAO ĐỘNG THỜI CÔNG NGHIỆP HÓA

Theo Bộ trưởng Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội Đào Ngọc Dung tại phiên họp ngày 10/11/2021 kỳ họp thứ hai Quốc hội khóa XV, thời gian qua, do tác động của đại dịch Covid-19, đã có 1,3 triệu lao động từ các địa phương miền Đông Nam Bộ, chủ yếu là từ Thành phố Hồ Chí Minh và các tỉnh Bình Dương, Đồng Nai, Long An trở về miền Trung, Tây Nguyên và một số địa phương miền Bắc; trong số lao động này, có khoảng 30% sẽ quay trở lại làm việc ở doanh nghiệp cũ, khoảng 30% chuyển sang nơi khác và khoảng 40% sẽ ở lại quê hương. Hiện nay, các tỉnh và thành phố nói trên đang thực hiện nhiều biện pháp để thu hút lao động trở lại làm việc; tình hình đang chuyển biến tốt.  

Nhân dịp này, xin bàn về một vấn đề rất cơ bản cần được đặt ra: đó là việc phát triển nghề thủ công ở nông thôn, phát triển làng nghề để người lao động có thể làm giàu ngay tại quê hương, trong quá trình phân công lại lao động xã hội, thực hiện công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.

Theo quy luật, trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa, sự phân công lại lao động xã hội sẽ diễn ra như sau: (i) Tỷ trọng và số tuyệt đối lao động nông nghiệp giảm dần; (ii) Tỷ trọng và số tuyệt đối lao động công nghiệp và xây dựng tăng lên; (iii) Tỷ trọng và số lao động trong các trong các ngành dịch vụ  tăng nhanh, do tốc độ tăng lao động trong các ngành này nhanh hơn tốc độ tăng lao động trong các ngành. Cùng với sự dịch chuyển về số lượng, do sự phát triển nhanh chóng của khoa học, kỹ thuật trong Cách mạng 4.0, cũng sẽ diễn ra sự chuyển biến về chất lượng của nhân lực: từ lao động giản đơn sang lao động có tay nghề, có kiến thức ngày càng cao; năng suất lao động toàn xã hội cũng sẽ tăng lên. Sự phân công lại lao động xã hội nếu được diễn ra đúng quy luật, sẽ mang lại thịnh vượng cho đất nước, hạnh phúc cho nhân dân.

Ở nước ta, từ một nước nông nghiệp đi lên, trong những năm gần đây, xu hướng dịch chuyển lao động xã hội đang diễn ra mạnh mẽ: dân số thành thị ngày càng tăng, trong khi dân số nông thôn có xu hướng giảm. Theo số liệu thống kê, tỷ lệ đô thị hóa cả nước đã tăng nhanh từ 30,5% năm 2010 lên khoảng 40,4% năm 2021, tạo điều kiện thuận lợi cho phát triển kinh tế-xã hội, thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế và cơ cấu lao động theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Tuy nhiên, đô thị hóa và phát triển kinh tế đô thị nước ta diễn ra không đồng đều giữa các vùng, miền; tỷ lệ đô thị hóa còn thấp so với mức trung bình của các nước trong khu vực; quá trình đô thị hóa phát triển theo chiều rộng và phân tán, gây lãng phí về đất đai, hạn chế tích tụ kinh tế.

LÀM GIÀU NGAY TẠI QUÊ HƯƠNG

Theo số liệu thống kê, dân số nước ta năm 2021 là 98 triệu người (tính số tròn); trong đó 36 triệu người đang sống ở thành thị và 62 triệu người sống ở nông thôn. Như vậy, vẫn còn khoảng gần 70% số dân đang sống trong nông thôn, sức ép về việc làm, thu nhập và đời sống đang rất gay gắt.

Chúng ta không phủ nhận thực tế là tại các khu công nghiệp, khu chế xuất ở các thành phố lớn, thu nhập của người lao động khá hơn nhiều so với làm nông nghiệp; điều này đang hấp dẫn lao động các địa phương dồn về các thành phố lớn. Tuy nhiên, thực tế đã cho thấy cuộc sống của lao động nhập cư đang có rất nhiều vấn đề chưa được giải quyết. Vẫn còn những trường hợp chỗ ở của người lao động quá chật chội, dễ sinh bệnh tật, có những gia đình ngoài vợ chồng, còn có các con, lại có bà nội hoặc ngoại cùng ở để trông cháu trong một diện tích quá hẹp. Bên cạnh đó, khám chữa bệnh khó khăn; trẻ em đi học vất vả; sinh hoạt văn hóa rất hạn chế, v.v... Khi đại dịch Covid-19 tác động tiêu cực thời gian qua, nhiều lao động buộc phải rời bỏ nơi làm việc, trở về quê hương, mặc dù đường hồi cư cũng nhiều bất trắc đã phơi bày rất rõ thực trạng rất đáng quan tâm này.

Thực tế đã cho thấy việc tập trung quá nhiều cơ sở công nghiệp tại các đô thị lớn sẽ nảy sinh rất nhiều vấn đề về đời sống của người lao động rất khó giải quyết. Vì thế, xu hướng chung trên thế giới ngày nay là không tập trung công nghiệp vào các thành phố quá lớn mà phân tán các cơ sở ra các đô thị vệ tinh ở vùng nông thôn gần thành phố với các doanh nghiệp vừa và nhỏ sử dụng lao động tại chỗ sản xuất các linh kiện, phụ tùng hoặc thực hiện các dịch vụ cho các doanh nghiệp lớn. Đây cũng là một phương thức tạo việc làm tại chỗ, tăng thu nhập cho lao động nông thôn, tránh được tình trạng phải đưa lao động từ xa đến, gây ra nhiều hệ lụy như trên đã nói.

Xin nói thêm về việc đưa lao động đi làm việc ở nước ngoài thường được gọi là “xuất khẩu lao động”. Trong toàn cầu hóa ngày nay, việc người lao động di chuyển từ nước này sang nước khác là lẽ đương nhiên theo sự tự nguyện của họ, nếu như người lao động tìm được việc làm phù hợp, có thu nhập hợp lý với các nhu cầu về an sinh xã hội được bảo đảm. Trong thời gian qua, đã có nhiều lao động được cơ quan chức năng đưa đi xuất khẩu lao động, thu về một số ngoại tệ. Tại một số địa phương, đã có những ngôi nhà mới nhiều tầng được xây lên bằng số tiền này, các tiện nghi trong đời sống của dân khá lên rõ rệt.

Vấn đề cần suy nghĩ là nhiều người đi xuất khẩu lao động đang phải làm những công việc nặng nhọc, ảnh hưởng đến sức khỏe mà người bản xứ không muốn làm; thậm chí đã có thảm cảnh như tình trạng 39 người đã chết trong một container đông lạnh khi đi lao động chui ở Anh hồi cuối năm 2019. Vì vậy, rất cần những chính sách để người lao động có thể làm giàu ngay tại quê hương; phải chăng chỉ nên đưa ra nước ngoài hợp tác lao động những người có trình độ học vấn cao, những công nhân kỹ thuật bậc cao, không nên đưa đi những lao động phổ thông. Đây cũng là dịp để thể hiện trình độ, kiến thức của lao động nước ta, đề cao vị thế của đất nước ta trên thế giới.

Để người lao động làm giàu ngay trên quê hương, cần thực hiện chuyển đổi cơ cấu kinh tế gắn với cơ cấu lao động một cách hài hòa giữa các vùng, miền, các loại hình doanh nghiệp: giữa những địa phương trọng điểm có sức lan tỏa với những địa phương khác; giữa các doanh nghiệp quy mô lớn với các doanh nghiệp vừa và nhỏ, các hộ gia đình, v.v... Như vậy, cũng tức là tạo việc làm và cải thiện đời sống của nhân dân ở các vùng, miền một cách hài hòa, từng bước thu hẹp khoảng cách phát triển giữa các vùng, miền, giảm dần chênh lệch giàu nghèo giữa các tầng lớp dân cư.

CƠ HỘI MỚI ĐỂ PHÁT TRIỂN NGHỀ, LÀNG NGHỀ

Thực tiễn đã khẳng định nông nghiệp là “trụ đỡ” của nền kinh tế; ngay trong thời gian đại dịch Covid-19 tác động tiêu cực đến kinh tế, xã hội nước ta, nông nghiệp vẫn khắc phục khó khăn, đổi mới mô hình tăng trưởng, thực hiện nhiều giải pháp thích hợp bảo đảm an ninh lương thực cho xã hội, đẩy mạnh xuất khẩu nông sản, góp phần rất có ý nghĩa vào tốc độ tăng trưởng của nền kinh tế. Khi sản xuất tại các khu công nghiệp, khu chế xuất và các doanh nghiệp ở các đô thị lớn gặp khó khăn, nhiều lao động trở về quê thì nông nghiệp, nông thôn sẵn sàng là nơi đón nhận.

Nếu như nông nghiệp, nông thôn là “trụ đỡ” của nền kinh tế, thì làng nghề chúng ta rất xứng đáng là một cột trong trụ đỡ đó. Thực tiễn đã chứng minh những giá trị to lớn của làng nghề về các mặt văn hóa, kinh tế, xã hội; trong tình hình hiện nay, đó là tiềm năng giải quyết việc làm và đời sống của người dân, góp phần xây dựng nông thôn mới. Làm được như vậy, sẽ tạo môi trường cho thanh niên lập nghiệp, làm giàu ngay tại quê nhà, khắc phục tình trạng đáng buồn trong nông thôn một số vùng hiện nay: thanh niên đến tuối lao động đi tìm việc tại các đô thị, trong nông thôn chỉ còn người già và trẻ nhỏ; ruộng đồng không có người canh tác, đời sống trầm lắng.

Hiện nay, nông thôn đang tiếp nhận lao động từ nhiều nguồn cần giải quyết việc làm: (i) Nước ta đang trong thời kỳ “dân số vàng” (69% số dân ở trong độ tuổi lao động) cần tận dụng; (ii) Trong nông thôn, mỗi năm, nông thôn có trên 1 triệu người đến tuổi lao động; (iii) Người lao động từ các đô thị trở về và có ý định ở lại quê nhà; (iv) Do ứng dụng Công nghệ 4.0, lao động trong các ngành sử dụng nhiều lao động sẽ giảm bớt, làm tăng thêm số lao động cần tìm nơi làm việc mới. Giải bài toán lao động ở đây phải dựa vào phát triển đồng bộ các ngành nghề: từ công nghiệp, thủ công nghiệp đến dịch vụ. Đối với các làng nghề chúng ta, đây chính là cơ hội mới để mở mang nghề thủ công, phát triển làng nghề. Có thể phân ra các nhóm và biện pháp giải quyết như sau.

- Đối với những người đã có nghề, làm việc trong các doanh nghiệp nay trở về, có thể tìm những doanh nghiệp hoặc hộ kinh doanh làng nghề cùng nghề thích hợp ở địa phương để giới thiệu họ vào làm việc;

- Đối với những người đã có nghề, nay trở về quê nhưng chưa tìm được nơi làm việc đúng nghề, có thể tìm và giới thiệu vào làm việc ở nơi có một nghề gần với nghề họ có sẵn; nếu không, có thể giúp họ học nghề mới hoặc khởi nghiệp, lập cơ sở sản xuất kinh doanh thích hợp;

- Đối với người chưa có nghề, cần tổ chức đào tạo nghề cho họ và sau đó, giúp họ vào làm việc tại các cơ sở hiện có hoặc khởi nghiệp, lập cơ sở mới. Có thể đào tại tại trường của địa phương hoặc tại các lớp do làng nghề tổ chức, do các nghệ nhân hướng dẫn. Tuy nhiên, phương thức đào tạo cần thiết thực, hiệu quả, có thể miễn phí hoặc trợ giúp phí đào tạo.  

Như vậy, làng nghề có thể giúp người lao động: hoặc là vào làm việc tại các cơ sở có sẵn, hoặc thành lập cơ sở sản xuất, kinh doanh mới, theo đúng yêu cầu làm giàu ngay tại quê hương, không phải “tha phương cầu thực”, vừa bảo đảm thu nhập và đời sống của bản thân và gia đình, vừa góp phần xây dựng quê hương. Từ đó, quy mô làng nghề hiện có sẽ được mở rộng, làng nghề mới sẽ dần hình thành. Vai trò của Nhà nước ở đây là rất quan trọng: như: quy hoạch ngành nghề theo nhu cầu của thị trường và của địa phương; đẩy mạnh các hoạt động khuyến công; xây dựng kết cấu hạ tầng (đường, điện, nước); có chính sách khuyến khích phát triển doanh nghiệp ở nông thôn; xây dựng các cơ sở văn hóa, giáo dục, y tế; giúp đỡ ứng dụng công nghệ số; xúc tiến thương mại, tạo thuận lợi về đất đai, các loại thuế, phí, tín dụng, v.v... Hiệp hội Làng nghề Việt Nam, với chức năng, nhiệm vụ của mình, đang có không gian rất rộng rãi để tham gia quá trình cơ cấu lại lao động nông thôn, phát triển nghề và làng nghề, xây dựng làng nghề văn hóa, góp phần xứng đáng vào sự nghiệp xây dựng nông thôn mới.